Poezja romantyczna

"[Mickiewicz] zupełnie mi wyperswadował, że szumność jest głupstwem, tak w działaniu, jak w mowach, jak w pisaniu, że prawda i prawda tylko może być piękną i ponętną w naszym wieku, że wszystkie ozdóbki, kwiaty stylu są niczym, kiedy myśli nie ma, że wszystko na tej myśli polega i że chcąc być czym teraz, trzeba uczyć się i uczyć, i prawdy wszędzie szukać, nie dając się ułudzić przez błyskotki, które święcą przez czas jakiś jak robaczki na trawie w maju, a potem gasną na wieki."

Zygmunt Krasiński, Listy do ojca

"Poezja przemienia wszystko w piękno; potęguje piękno tego, co jest najpiękniejsze, przydaje piękna rzeczom najbrzydszym, kojarzy zachwyt i przerażenie, zgryzotę i przyjemność, wieczność i przemienność, pod swoim lekkim jarzmem zmusza do zespolenia rzeczy będące ze sobą w zasadniczej sprzeczności. Przekształca wszystko, czego się dotknie [...]
Poeci zwani byli we wcześniejszych epokach świata prawodawcami czy też prorokami [...]. Poeta istotnie posiada i łączy w sobie obydwie te właściwości. [...] uczestniczy w tym, co wieczne, nieskończone, jedyne."

Percy Bysshe Shelley, Obrona poezji (1821), przeł. S. Kumor.

Średiowiecze - pojęcia

Teocentryzm, augustynizm, uniwersalizm, hierarchizm, tomizm, gradualizm. Danse macabre, memento mori, ars moriendi, deesis, Stabat Mater dolorosa, pareneza, parenetyczny, hagiografia. Apokryf, legenda, lament, chansons de geste, romans.

Chrześcijaństwo

Nazwa "chrześcijanie" pojawiła się ok. 45 r. n.e. w Antiochii na określenie zwolenników mesjasza (gr. christos = pomazaniec, odpowiednik hebr. masziach = mesjasz).
Nauka chrześcijan spisana została w ewangeliach (gr. euangelion = dobra nowina).
Od samego początku wśród zwolenników Chrystusa istniały podziały i różnorodne interpretacje jego nauki. Świadectwem są m.in. listy św. Pawła z Tarsu (gorliwego nawróconego faryzeusza, powst. 50-60 r. n.e.) i Dzieje apostolskie, przypisywane Łukaszowi, ewangeliście.
Na podst. ustnej tradycji, na którą składały się logia (wypowiedzi) i kazania Jezusa, relacje o cudach oraz szczegółowe opisy ostatniej wieczerzy, męki i ukrzyżowania, powstały (60-70 r. n.e.) trzy najbardziej znane ewangelie Marka, Mateusza i Łukasza, zwane synoptycznymi ze względu na podobieństwo układu treści.
Dopiero w II w. n.e. uznano te cztery ewangelie za Księgę świętą, wiarygodnie przekazującą naukę Chrystusa. Inne popularne ewangelie: ewangelia wg Hebrajczyków (I poł. II w.), Protoewangelia Jakuba (II poł. II w.)
W 63 r. p.n.e. Rzymianie po raz pierwszy zajęli Jerozolimę. W latach 39 p.n.e. - 4 r. n.e. królem Judei był Herod, zwany Wielkim, "świetny organizator i budowniczy", ale przez chrześcijan nazwany Okrutnym.

Trop

Jedna z dwu najważniejszych (obok sekwencji) form liryki religijnej średniowiecza. Tropy powstawały od IX-X w. jako retoryczne uzupełnienia śpiewów liturgii rzymskiej. Początkowo wykorzystywano prozę retoryczną, później formy bardziej ludowe, czyli wiersz sylabiczny (później sylabotoniczny), typ sekwencyjny i hymniczny oraz rym. Od pojedynczych zwrotów, krótkich zdań, tropy zmieniały się w krótkie pieśni. Po okresie popularności w XI w. tropy powoli zanikają, aż resztki zostały usunięte przez Piusa V w l. 1568 i 1570.

Najlepszym przykładem polskim, prawdopodobnie z XIII w., jest Bogurodzica, której dwie pierwsze, najstarsze zwrotki są dwoma tropami do Kyrie eleison. Zróżnicowana budowa każdej zwrotki odsyła do wzorców sekwencyjnych, co widoczne jest m.in. w paralelizmie składniowo-wersyfikacyjnym, czyli podziale na równe kolony, regularnym rozkładzie rymów, kończeniu rymów pierwszej strofy na a. Bogurodzica uchodzi za pierwszy hymn narodowy, śpiewana była pod Grunwaldem (1410) i być może wtedy zastąpiła dawny kierlesz bojowy (kierlesz to spolszczono forma kyrie eleison, występujący co najmniej od czasów bitwy pod Jarosławiem (1249)).

Źródła: SLS.

Cztery cnoty kardynalne

Źródeł należy szukać w etyce Platona i jego nauce o cnocie i duszy. Rozumiał on cnotę na sposób pitagorejski jako ład i harmonię duszy. W tej ostatniej z kolei wyróżniał trzy części i odpowiadające im cnoty: częścią rozumną rządziła mądrość, częścią impulsywną - męstwo, pożądliwą - panowanie nad sobą, nad harmonią wszystkich zaś czuwała sprawiedliwość.

Cnoty te w średniowieczu nazywane były odpowiednio: roztropnością, męstwem, umiarkowaniem i sprawiedliwością.

Źródła: HF.

Źródła

1. [SLS] Słownik literatury staropolskiej, pod. red. T. Michałowskiej, Wrocław 1998.
2. [STL] Słownik terminów literackich, pod. red. J. Sławińskiego, Wrocław 1998.
3. [SGL] M. Biernacki, M. Pawlus, Słownik gatunków literackich, Bielsko Biała 2006.
4. [HF] Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I-III, Warszawa 1993.
   

Kolon

Z gr. kolon oznacza człon. Jest to rytmiczno-intonacyjna część wypowiedzi wierszem lub prozą występująca w obrębie dłuższego wersu, strofy, okresu lub zdania.

Źródło: STL.

Sekwencja

Sekwencja (ciąg nut z tekstem) to średniowieczna forma liryki religijnej mająca swój początek we Francji. Z liturgicznego punktu widzenia były to tropy do Alleluja. Powstawały jako tekstowanie istniejących melodii wspomnianej aklamacji. Po oderwaniu się od Alleluja sekwencja stała się retorycznym, ujętym w szereg strof, utworem lirycznym o narastających powtórzeniach melodii i struktur wersyfikacyjnych (np. paralelizm w rozkładzie akcentów). Po okresie sekwencji archaicznej następuje okres średni (od końca X w.), odrzucający retorykę, rozwijający rym i rytmikę i regularność średnich strof i wersów. Pod koniec XI w. rozwinęła się sekwencja nowego stylu, charakteryzująca się trocheicznym tokiem rytmicznym i jednakową budową strof, z których każda para miała inną melodię (bardzo popularna sekwencja hymniczna). Sekwencje wykonywane były pierwotnie przez solistów (do XIII w.), później również przez chór (od IX w.) W 1570 r. Pius V usunął z mszału większość sekwencji.

Dochowało się ok. 4500 sekwencji, w większości pieśni pochwalnych o pogodnym nastroju związanych ze świętami, na które przypadały. Sekwencje były bardzo popularne w Polsce (np. 164 utwory w mszale krakowskim z 1532 r.). Nastrój poważny pojawił się dopiero w XII w., np. w Dies irae czy Stabat Mater, które pierwotnie nie były sekwencjami.

Przedstawicielem stylu dawnego w twórczości rodzimej jest utwór Grates nunc omnes, średniego - Victimae paschali laudes, nowego - Mittit ad virginem oraz sekwencja hymniczna Veni Sancte Spiritus. Ten ostatni utwór zatytułowany był w polskiej XIV-wiecznej wersji Zawitaj, Duchu Święty i powstał w oparciu o łac. sekwencję zielonoświątkową z końca XII w.

Oryginalną polską sekwencją są Żale Marii pod krzyżem z 2. poł. XV w., reprezentujące tzw. planctus Mariae powstające od 2 poł. XII w. Forma sekwencji pozwala tu na oddanie zmienności emocji monologującej Marii.

Źródła: SLS.

Planctus

Plankty (łac. planctus = narzekanie) były utworami żałobnymi, wyrażały ból po czyjejś śmierci. W średniowieczu, zwane niekiedy lamentami, związane były z liturgią Wielkiego Tygodnia. Pojawiły się w 2 poł. XII w. i miały kształt sekwencji. Do udramatyzowanych obchodów wydarzeń wielkopiątkowych (zob. dramat liturgiczny) plankty wprowadzały akcenty liryczne. Polskie Żale Matki Boskiej powstały w XV w. i z punktu widzenia budowy wersyfikacyjnej są sekwencją. Lament ma formę monologu adresowanego do ludzi, Syna, Gabriela i matek (niektórzy badacze przypuszczali, że jest to fragment niezachowanego misterium pasyjnego). Stanowi przykład mistrzowsko przedstawionej tragedii matki, opartej na wielorakich opozycjach, która chce współcierpieć z Synem i ulżyć mu w cierpieniu wbrew odkupicielskiemu przeznaczeniu Chrystusa. Wspomniane opozycje wyrażają się również w warstwie słownej, dominującemu przymiotnikowi "krwawy" przeciwstawia się przymiotnik "miły".

Źródła: SLS.

Dramat liturgiczny

Gatunek literatury średniowiecznej obejmujący utwory dramatyczno-teatralne związane z liturgią kościelną. Pojawia się w formie dramatyzacji w IX w., rozkwit od XII w. we Francji, Niemczech, Włoszech i Anglii. Cel utworów był dydaktyczny: wyłożenie sensu religijno-teologicznego w teatralizowanej formie, zdominowanej przez ruchy, gesty oraz melorecytacje i śpiewy. Raczej krótkie teksty układane były z fr. Biblii, brewiarza i modlitw. Stosowano się do reguł spisanych przez mnicha angielskiego, Ethewolda, już w latach 965-975 (Regularis concordia).

Dramaty przedstawiano w kościołach lub ściśle określonych miejscach poza nimi. Odgrywane były przez księży, kleryków i żaków ze schola cantorum. Były popularne aż do soboru trydenckiego (1563 r.), który zakazał ich wystawiania.

Wyróżnia się:

1. dramatyzacje liturgiczne
2. oficja dialogowe i dramatyczne
3. dramaty liturgiczne (właściwe)

Ad. 1.: Dramatyzacje przedstawiały wydarzenia Wielkiego Tygodnia: Niedzielę Palmową (procesje), Ostatnią Wieczerzę, żale Matki Boskiej (planctus), złożenie do grobu, zstąpienie do piekieł oraz Zmartwychwstanie, używano dialogów i monologów.

Ad. 2.: W oficjach występowały persony dramatu wraz z chórem. Dominował dialog. Przedstawiano nawiedzenie grobu oraz trzy Marie.

Ad. 3.: Dramaty liturgiczne zawierały ciągłą akcję i operowały fikcją teatralną. Nie wszystkie wiązały się z liturgią, niektóre miały charakter świecki.

Najbardziej znane polskie dramaty to: Procesja na Niedzielę Palmową, Wieczerza Pańska, Złożenie Krzyża do Grobu oraz Nawiedzenie Grobu.

Źródła: SLS, SGL.