Trop

Jedna z dwu najważniejszych (obok sekwencji) form liryki religijnej średniowiecza. Tropy powstawały od IX-X w. jako retoryczne uzupełnienia śpiewów liturgii rzymskiej. Początkowo wykorzystywano prozę retoryczną, później formy bardziej ludowe, czyli wiersz sylabiczny (później sylabotoniczny), typ sekwencyjny i hymniczny oraz rym. Od pojedynczych zwrotów, krótkich zdań, tropy zmieniały się w krótkie pieśni. Po okresie popularności w XI w. tropy powoli zanikają, aż resztki zostały usunięte przez Piusa V w l. 1568 i 1570.

Najlepszym przykładem polskim, prawdopodobnie z XIII w., jest Bogurodzica, której dwie pierwsze, najstarsze zwrotki są dwoma tropami do Kyrie eleison. Zróżnicowana budowa każdej zwrotki odsyła do wzorców sekwencyjnych, co widoczne jest m.in. w paralelizmie składniowo-wersyfikacyjnym, czyli podziale na równe kolony, regularnym rozkładzie rymów, kończeniu rymów pierwszej strofy na a. Bogurodzica uchodzi za pierwszy hymn narodowy, śpiewana była pod Grunwaldem (1410) i być może wtedy zastąpiła dawny kierlesz bojowy (kierlesz to spolszczono forma kyrie eleison, występujący co najmniej od czasów bitwy pod Jarosławiem (1249)).

Źródła: SLS.

Cztery cnoty kardynalne

Źródeł należy szukać w etyce Platona i jego nauce o cnocie i duszy. Rozumiał on cnotę na sposób pitagorejski jako ład i harmonię duszy. W tej ostatniej z kolei wyróżniał trzy części i odpowiadające im cnoty: częścią rozumną rządziła mądrość, częścią impulsywną - męstwo, pożądliwą - panowanie nad sobą, nad harmonią wszystkich zaś czuwała sprawiedliwość.

Cnoty te w średniowieczu nazywane były odpowiednio: roztropnością, męstwem, umiarkowaniem i sprawiedliwością.

Źródła: HF.

Źródła

1. [SLS] Słownik literatury staropolskiej, pod. red. T. Michałowskiej, Wrocław 1998.
2. [STL] Słownik terminów literackich, pod. red. J. Sławińskiego, Wrocław 1998.
3. [SGL] M. Biernacki, M. Pawlus, Słownik gatunków literackich, Bielsko Biała 2006.
4. [HF] Władysław Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. I-III, Warszawa 1993.
   

Kolon

Z gr. kolon oznacza człon. Jest to rytmiczno-intonacyjna część wypowiedzi wierszem lub prozą występująca w obrębie dłuższego wersu, strofy, okresu lub zdania.

Źródło: STL.

Sekwencja

Sekwencja (ciąg nut z tekstem) to średniowieczna forma liryki religijnej mająca swój początek we Francji. Z liturgicznego punktu widzenia były to tropy do Alleluja. Powstawały jako tekstowanie istniejących melodii wspomnianej aklamacji. Po oderwaniu się od Alleluja sekwencja stała się retorycznym, ujętym w szereg strof, utworem lirycznym o narastających powtórzeniach melodii i struktur wersyfikacyjnych (np. paralelizm w rozkładzie akcentów). Po okresie sekwencji archaicznej następuje okres średni (od końca X w.), odrzucający retorykę, rozwijający rym i rytmikę i regularność średnich strof i wersów. Pod koniec XI w. rozwinęła się sekwencja nowego stylu, charakteryzująca się trocheicznym tokiem rytmicznym i jednakową budową strof, z których każda para miała inną melodię (bardzo popularna sekwencja hymniczna). Sekwencje wykonywane były pierwotnie przez solistów (do XIII w.), później również przez chór (od IX w.) W 1570 r. Pius V usunął z mszału większość sekwencji.

Dochowało się ok. 4500 sekwencji, w większości pieśni pochwalnych o pogodnym nastroju związanych ze świętami, na które przypadały. Sekwencje były bardzo popularne w Polsce (np. 164 utwory w mszale krakowskim z 1532 r.). Nastrój poważny pojawił się dopiero w XII w., np. w Dies irae czy Stabat Mater, które pierwotnie nie były sekwencjami.

Przedstawicielem stylu dawnego w twórczości rodzimej jest utwór Grates nunc omnes, średniego - Victimae paschali laudes, nowego - Mittit ad virginem oraz sekwencja hymniczna Veni Sancte Spiritus. Ten ostatni utwór zatytułowany był w polskiej XIV-wiecznej wersji Zawitaj, Duchu Święty i powstał w oparciu o łac. sekwencję zielonoświątkową z końca XII w.

Oryginalną polską sekwencją są Żale Marii pod krzyżem z 2. poł. XV w., reprezentujące tzw. planctus Mariae powstające od 2 poł. XII w. Forma sekwencji pozwala tu na oddanie zmienności emocji monologującej Marii.

Źródła: SLS.

Planctus

Plankty (łac. planctus = narzekanie) były utworami żałobnymi, wyrażały ból po czyjejś śmierci. W średniowieczu, zwane niekiedy lamentami, związane były z liturgią Wielkiego Tygodnia. Pojawiły się w 2 poł. XII w. i miały kształt sekwencji. Do udramatyzowanych obchodów wydarzeń wielkopiątkowych (zob. dramat liturgiczny) plankty wprowadzały akcenty liryczne. Polskie Żale Matki Boskiej powstały w XV w. i z punktu widzenia budowy wersyfikacyjnej są sekwencją. Lament ma formę monologu adresowanego do ludzi, Syna, Gabriela i matek (niektórzy badacze przypuszczali, że jest to fragment niezachowanego misterium pasyjnego). Stanowi przykład mistrzowsko przedstawionej tragedii matki, opartej na wielorakich opozycjach, która chce współcierpieć z Synem i ulżyć mu w cierpieniu wbrew odkupicielskiemu przeznaczeniu Chrystusa. Wspomniane opozycje wyrażają się również w warstwie słownej, dominującemu przymiotnikowi "krwawy" przeciwstawia się przymiotnik "miły".

Źródła: SLS.

Dramat liturgiczny

Gatunek literatury średniowiecznej obejmujący utwory dramatyczno-teatralne związane z liturgią kościelną. Pojawia się w formie dramatyzacji w IX w., rozkwit od XII w. we Francji, Niemczech, Włoszech i Anglii. Cel utworów był dydaktyczny: wyłożenie sensu religijno-teologicznego w teatralizowanej formie, zdominowanej przez ruchy, gesty oraz melorecytacje i śpiewy. Raczej krótkie teksty układane były z fr. Biblii, brewiarza i modlitw. Stosowano się do reguł spisanych przez mnicha angielskiego, Ethewolda, już w latach 965-975 (Regularis concordia).

Dramaty przedstawiano w kościołach lub ściśle określonych miejscach poza nimi. Odgrywane były przez księży, kleryków i żaków ze schola cantorum. Były popularne aż do soboru trydenckiego (1563 r.), który zakazał ich wystawiania.

Wyróżnia się:

1. dramatyzacje liturgiczne
2. oficja dialogowe i dramatyczne
3. dramaty liturgiczne (właściwe)

Ad. 1.: Dramatyzacje przedstawiały wydarzenia Wielkiego Tygodnia: Niedzielę Palmową (procesje), Ostatnią Wieczerzę, żale Matki Boskiej (planctus), złożenie do grobu, zstąpienie do piekieł oraz Zmartwychwstanie, używano dialogów i monologów.

Ad. 2.: W oficjach występowały persony dramatu wraz z chórem. Dominował dialog. Przedstawiano nawiedzenie grobu oraz trzy Marie.

Ad. 3.: Dramaty liturgiczne zawierały ciągłą akcję i operowały fikcją teatralną. Nie wszystkie wiązały się z liturgią, niektóre miały charakter świecki.

Najbardziej znane polskie dramaty to: Procesja na Niedzielę Palmową, Wieczerza Pańska, Złożenie Krzyża do Grobu oraz Nawiedzenie Grobu.

Źródła: SLS, SGL.